بیماری سلولهای داسی شکل(Sickle cell disease) چیست؟
کمخونی داسی شکل یک بیماری ژنتیکی و یک اختلال خونی است که با هموگلوبین معیوب (Hbss) شناخته میشود. هموگلوبین طبیعی صاف و گرد است و به سلول اجازه عبور آسان از مویرگ‌های خونی را می‌دهد. سلولهای هموگلوبین سلول داسی سفت و به شکل داس می‌باشند. این مولکول‌های هموگلوبین تمایل دارند به شکل خوشه‌ای و در کنار یکدیگر قرار گیرند، بنابراین به راحتی از مویرگ‌های خونی عبور نمی‌کنند. این خوشه‌ها منجر به توقف جریان خون حمل‌کننده اکسیژن می‌گردند. برخلاف سلولها با هموگلوبین طبیعی که بیش از ۱۲۰روز زنده هستند، سلولهای داسی بعد از ۲۰-۱۰روز از بین می‌روند. این روند طی یک دوره مزمن منجر به بروز کم خونی می‌گردد.
کم خونی داسی شکل حاصل یک جهش ژنی می‌باشد که طی آن یک نوکلئوتید با باز آلی تیمین جای خود را با یک نوکلئوتید دیگر با باز آلی آدنین عوض می‌کند.
پژوهشگران پزشکی می گویند سلولهای داسی‌شکل ممکن است در اثر کمبودشان در خون، مجبور شوند که به سلولهای سرطانی تمورهایی که در برابر درمان مقاومت می‌کنند، حمله کنند. این سیستم روشی نو برای درمان سرطان گزارش شده است.
شایعترین انواع ژن سلول داسی
صفت سلول داسی:
این افراد حامل ژن معیوب –Hbs–هستند اما مقداری هموگلوبین طبیعی –Hba–نیز دارند افراد با صفت سلول داسی معمولاً بدون علامت هستند. ممکن است کم خونی خفیف ایجاد گردد.
تحت شرایط پر استرس، خستگی، کاهش اکسیژن و یا عفونت روند داسی شدن رخ می‌دهد و در نتیجه عوارض بیماری سلول داسی بروز می‌نماید.
بیماری سلول داسی –هموگلوبین C:
فرد دارای هر دو نوع همگلوبین Hbs و Hbc می‌باشد. هموگلوبین Cباعث ایجاد سلولهای هدف می‌گردد. وجود هموگلوبین طبیعی در کنار این هموگلوبین باعث میشود، فرد علامتی از کم خونی نداشته باشد.
اگر هموگلوبین S داسی با سلول هدف همراه شود منجر به یک کم خونی خفیف تا متوسط می‌گردد.
این افراد اغلب از بیماری سلول داسی با درجه خفیف رنج می‌برند. بحران گرفتگی رگ‌ها، صدمات ارگان‌ها به علت کم خونی و داسی شدن‌های مکرر و احتمال بالای عفونت همه صفات مشترکی برای Hbssو Hbscمی‌باشند.
بیماری سلول داسی –هموگلوبین E:
این نوع مشابه بیماری سلول داسی C است با این تفاوت که یک عنصر در ملکول هموگلوبین جایگزین شده است. این نوع معمولاً در افراد جنوب آسیا مشاهده میشود. برخی افراد با بیماری هموگلوبین Eبدون علامت می‌باشند. هر چند تحت شرایط ویژه نظیر خستگی، کاهش اکسیژن و یا کمبود آهن یک کم خونی خفیف تا متوسط بروز می‌نماید.
هموگلوبین S– تالاسمی بتا:
این بیماری با ارث رسیدن هم زمان ژنهای تالاسمی و سلول داسی ایجاد می‌گردد.
این اختلال باعث کم خونی متوسط و شرایطی مشابه ولی خفیف تر از بیماری سلول داسی می‌گردد.
همه اشکال بیماری سلول داسی می‌توانند عوارض همراه با بیماری را بروز دهند. فرد مبتلا به Hbss به شدت مبتلا خواهد بود.
علل بیماری داسی شکل چیست؟
بیماری داسی یک بیماری ارثی است که توسط یک جهش ژنتیکی ایجاد میشود. این ژنها بر روی ساختاری از سلولها به کروموزم وجود دارند. جفت کرموزوم ۱۱حاوی ژنهای مسئول تولید هموگلوبین نرمال می‌باشد.
یک جهش در این ژنها منجر به بیماری داسی شکل میشود. این جهش در نقاطی از جهان که بیماری مالاریا شایع است بیشتر دیده میشود هر چندافراد دارای صفت داسی به مالاریا مبتلا نمی‌شوند. صفت داسی حقیقتاً فرد را در برابر انگل مالاریا محافظت می‌نماید. مالاریا اغلب در آفریقا و نواحی مدیترانه‌ای اروپا دیده میشود.
کودکی که جهش ژنتیکی را از هر دو والدین به ارث می‌برد، بیماری سلول داسی شکل مبتلا خواهد شد.
کودکی که جهش را از یکی از والدین به ارث می‌برد به حامل صفت سلول داسی شکل خواهد بود و می‌تواند آن را به فرزندانش منتقل سازد.
علائم بیماری سلول داسی شکل چیست؟ علائم و عوارض زیر با بیماری سلول داسی شکل همراه می‌باشد. هر چند هر فرد علائم متفاوتی را تجربه می‌کند.
آنمی– شایعترین علامت بیماری سلول داسی شکل است. در این بیماری سلولهای قرمز خون بصورت سلول داسی شکل تولید می‌شوند، اما به علت بدشکل بودن توانایی حمل اکسیژن را از دست میدهند. در نتیجه بدن آب را از دست داده و دچار تب میشود. شکل داسی باعث سختی سلولها و دام افتادن آنها در رگ‌ها می‌گردد. در نتیجه سلولها در طحال تخریب می‌شوند و یا به علت عملکرد غیر طبیعی از بین می‌روند و کاهش در سلولهای قرمز خونی منجر به کم خونی میشود. کم خونی شدید فرد را خسته و رنگ پریده می‌نماید، همچنین توانایی حمل اکسیژن به بافت‌ها را با مشکل رو به رو خواهد کرد.
بحران درد یا بحران داسی: هنگامی که رگ‌ها خونی توسط سلولهای داسی شکل مسدود می‌شوند و جریان خون قطع میشود و بحران درد رخ می‌دهد که بحران گرفتگی رگ‌ها نیز نامیده میشود. درد در تمام نقاط بدن ایجاد می‌گردد اما اغلب در قفسه سینه، بازوها و پاها احساس می‌گردد. تورم دردناک انگشتان دست و پا، که داکتیلیت نامیده میشود و می‌تواند در خردسالان و اطفال زیر ۳سال مشاهده شود. پریاپیسم (نعوظ دردناک) نیز که یک روند درناک در ناحیه آلت تناسلی مردان می‌باشد ممکن است پیش آید. هرگونه اختلال در جریان خون منجر به درد، تورم و مرگ بافتی در اثر عدم دریافت خون و اکسیژن کافی می‌گردد.
سندرم قفسه سینه حاد یکی از عوارض خطرناک بیماری سلول داسی شکل، روند داسی شدن در قفسه سینه می‌باشد. معمولاً به طور ناگهانی و در شرایط پراسترس، عفونت، تب و کم آبی بدن رخ می‌دهد. سلولهای داسی شکل به یکدیگر متصل گشته و رگ‌ها ریز ریوی را مسدود می‌سازند. علائم شبیه به پنومونی و شامل تب، درد و تک سرفه شدید می‌باشد. اپیزودهای متعدد سندرم سینه منجر به صدمه دائمی ریه می‌گردند.
تجمع سلولهای خونی در طحال: این فرایند منجر به کاهش ناگهانی هموگلوبین گشته ودر صورت عدم درمان فوری تهدید کننده حیات می‌باشد. بدلیل افزایش حجم خون طحال، این عضو بزرگ و دردناک می‌گردد. بعد از اپیزودهای مکرر، صدمات جدی بر طحال وارد خواهد شد. بسیاری از کودکان مبتلا به بیماری در سن ۸ سالگی دیگر طحال کارایی ندارند چون از طریق جراحی طحال خارج شده و یا دراثر اپیزودهای مکرر عملکرد خود را از دست داده‌است. احتمال عفونت بزرگ‌ترین نگرانی برای اطفال مذکور می‌باشد. عفونت شایعترین علت مرگ در کودکان زیر ۵ سال، در این گروه می‌باشد.
سکته دیگر عارضه شدید و ناگهانی در بیماران سلول داسی شکل است. سلولهای بد شکل از طریق گرفتگی رگ‌ها خونی بزرگ تغذیه کننده مغز منجر به سکته می‌گردند. هرگونه اختلال در جریان خون و اکسیژن به مغز منجر به اختلالات عصبی غیرقابل بازگشت می‌گردد.
در ۶۰٪بیمارانی که یک بار سکته کرده‌اند احتمال سکته دوم و سوم نیز وجود دارد.
یرقان، یا زردی پوست، چشم‌ها و دهان: یکی از شایعترین علائم و نشانه‌های بیماری سلول داسی شکل می‌باشد، سلولهای داسی شکل به اندازه سلولهای قرمز خونی عمر نمی‌کند و قبل از این که کبد آنها را از خون تصفیه نماید سریعاً از بین می‌روند. بیلی روبین (عامل زرد رنگی) ایجاد شده از این سلولها منجر به یرقان و زردی می‌گردد.
همه ارگان‌های مهم تحت تأثیر این بیماری قرار می‌گیرند. کبد، قلب، کلیه‌ها، کیسه صفرا، چشم‌ها، استخوان‌ها و مفاصل به علت عملکرد غیر طبیعی سلولهای داسی شکل و عدم وجود جریان خون د ررگ‌ها صدمه می‌بیند. مشکلات عبارت‌اند از:
علائم بیماری سلول داسی شکل ممکن است مشابه دیگر اختلالات خونی و مشکلات طبی باشد. همیشه جهت یک تشخیص سریع و دقیق با پزشک خود مشاوره نماید.
بیماری سلول داسی شکل چگونه تشخیص داده میشود؟
علاوه بر شرح حال پزشکی کامل و معاینه فیزیکی روش‌های تشخیصی بیماری سلول داسی شکل عبارت‌اند از آزمایش‌های خونی و دیگر روش‌های ارزیابی.
هم اکنون غربالگری آزمایش خون نوزادان به منظور شروع درمان هرچه سریعتر صورت می‌گیرد.
تشخیص اولیه: الکتروفورز هموگلوبین یک آزمایش خونی است که در تشخیص حاملین صفت داسی شکل و یا هر بیماری همراه با سلول داسی شکل کمک کننده‌است.
در این بیماری اختلال ساختاری زنجیره هموگلوبین باعث میشود تا گلبولهای قرمز هنگامی که در معرض کمبود اکسیژن قرار می گیرند از حالت گرد به شکل منحنی(داسی شکل) در بیایند که این گلبولهای داسی شکل در عروق کوچک گیر کرده باعث انسداد عروق می شوند که بسته به مکانی که این اتفاق می افتد عوارض متفاوتی ایجاد می کنند.
فراوانی بیماری چگونه است؟
طبق جدید ترین اطلاعات جمعیت شناختی حدود 7 درصد جمعیت جهان برخوردار از ژن هموگلوبین معیوبند و سالانه 300 تا 500 هزار نوزاد مبتلا به دنیا می آیند بیش از 80% این افراد در کشورهای در حال توسعه متولد شده و زندگی می کنند که حدود 70% مبتلا به بیماری سلولهای داسی شکل و مابقی از سندروم های تالاسنی رنج می برند. (بانک جهانی 2006 ،گزارش جلسه مشترک سازمان جهانی بهداشت با سازمان March of Dimes)
این بیماری چگونه به ارث می رسد؟
این بیماری یک بیماری ارثی غیر وابسته به جنس است که بصورت مغلوبAutosomal Recessive- منتقل می شود و بسته به نوع توارث انواع متفاوتی از بیماری را به وجود می آورد. اگر فرد بجای دریافت دو ژن سالم ساخت هموگلوبین(AA) از پدر و مادر خود از هر کدام یک ژن بیمار (SS) دریافت کند مبتلا به بیماری می شود که به آن کم خونی داسی شکل (Sicklecell Anemia) می گویند . اما اگر از یکی از والدین یک ژن سالم(A) و از دیگری یک ژن بیمار(S) دریافت کند فرد ناقل بیماری کم خونی داسی شکل(AS) خواهد بود (Sickle cell trait). از ترکیب این بیماری با ژنهای بیمار دیگر از جمله ژن تالاسمی نیز شکل های دیگری از بیماری می تواند بوجود بیاید.
چگونه می توان بیماری را تشخیص داد؟
تشخیص قطعی بیماری با آزمایش الکتروفرز هموگلوبین است (Hb Electrophoresis) در کم خونی داسی شکل (Sickle cellAnemia) بیش از 85% هموگلوبین نوع Sو مابقی آن نوع F است و هموگلوبین Aبه طور کامل وجود ندارد. در این بیماران در آزمایش شمارش کامل سلولهای خون (CBC) کم خونی دیده می شود. در نوع ناقل بین 40% تا 60% از هموگلوبین را نوع Sو بقیه آن را نوع Aو F تشکیل میدهند. آزمایش شمارش کامل سلولهای خونی (CBC) در این بیماران کاملا نرمال است.
درمان
درمان قطعی در این بیماران پیوند مغز استخوان است که مشکلات خاص خود رادارد درمانهای دیگری نیز برای کنترل عوارض وجود دارد که هیچ کدام درمان قطعی نیستند و اصل بیماری را از بین نمی برند اما در کنترل آن موثرند.
عوارض بیماران ناقل
کم خونیFanconi :
کم خونی Fanconi بیماری است که همه افراد خانواده را مبتلا ساخته (ارثی) و اصولاً بر مغز استخوان تأثیر می گذارد. این بیماری منجر به تولید همه انواع سلولهای خونی می شود.کمخونی فانکونی یک عارضه ارثی است که کمخونی آپلاستیک و تعداد موارد غیرطبیعی دیگر را سبب میشود.
کم خونی Fanconi با سندورمFanconi که یک اختلال کلیوی نادر است تفاوت دارد.
علائم:
بیماران مبتلا به کم خونی Fanconi دارای تعداد سلول سفید ، سلول قرمز خون و پلاکت ( سلولهایی که به انعقاد خون کمک می کنند) کمتری نسبت به میزان طبیعی هستند.
سلولهای سفید ناکافی خون می توانند منجر به عفونت شوند. فقدان سلولهای قرمز خون ممکن است منجر به خستگی ( کم خونی) شود.
میزان پایین تر از حد طبیعی پلاکت ممکن است منجر به خونریزی شدید گردد.
اکثر افراد مبتلا به کم خونی Fanconi این نوع علائم را دارند:
– قلب ، شش ها و مجرای گوارشی غیر طبیعی
– مشکلات استخوان (بویژه مفاصل ران، ستون فقرات یا دنده ها) می توانند باعث انحنای ستون فقرات (اسکولیوز) شوند
– تغییراتی در رنگ پوست
– وجود نواحی تیره بر روی پوست
-Vitiligo (بیماری پوستی با ایجاد لکه های روشن بر روی پوست)
– نا شنوایی در رابطه با غیر طبیعی شدن گوش
– مشکلات چشم یا پلک
– کلیه (هایی) که بدرستی شکل نگرفته اند
مشکلاتی همراه با بازوها و دست ها مثل:
– از دست دادن انگشت شست ، وجود انگشت شست اضافی یا بد شکل
– مشکلات دست ها و استخو ان در پایین بازو
– وجود استخوان کوچک یا از دست دادن استخوان در ساعد
– کوتاه قدی
– سر کوچک
– بیضه های کوچک و تغییرات تانسلی
عوامل و فاکتورهای خطر
کم خونی Fanconi با یک ژن غیر طبیعی در ارتباط است که مانع تثبیتDNA آسیب دیده توسط سلولها یا برداشت مواد آسیب دهنده سلولی بنام رادیکال های آزاد اکسیژن می شود.
برای به ارث بردن کم خونیFanconi ، فرد می بایست یک کپی از ژن غیر طبیعی از هر والد گرفته باشد.
این وضعیت معمولاٌ در کودکان بین ۲و ۱۵سال تشخیص داده می شود.
تست های رایج برای کم خونیFanconi عبارتند از:
– بافت برداری مغز استخوان
– شمارش خون کامل (CBC)
– تست های تکاملی
– اضافه کردن دارو به یک نمونه خون برای بررسی آسیب به کروموزوم ها
– بررسی های اشعهX و دیگر بررسی های تصویر برداری (CT اسکن، MRI)
– تست شنوایی
– نوع بندی بافتHLA (برای تطبیق یافتن دهنده های مغز استخوان)
– سونوگرافی کلیه ها
زنان باردار ممکن است نمونه برداریchorionic villous یا آمنیوسنتز در کودک متولد نشده خود داشته باشند.
درمان ها
بیماران مبتلا به تغییرات سلولی خونی خفیف تا شدید که نیازی به ترانسفوزیون ندارند ممکن است تنها به چکاپ های منظم ، بررسی شمارش خونی رایج و آزمایش سالانه مغز استخوان نیاز داشته باشند. مراقب بهداشت با دقت فرد را از نظر سرطان، معمولاٌ سرطان خون یا لنفوم بررسی خواهد کرد.
داروهایی مثل فاکتورهای رشد (مانند اریتروپویتین، G-CSF وGM-CSF )می توانند شمارش خون را برای مدت زمان کوتاه بهبود بخشند.
پیوند مغز استخوان می تواند مشکلات شمارش خون کم خونیFanconi را معالجه نماید. ( بهترین دهنده ، برادر یا خواهری است که نوع بافت آنها با بیمار تطبیق یافته است).
بیمارانی که پیوند موفقیت آمیز مغز استخوان داشته اند بدلیل خطر بروز سرطانهای دیگر ، هنوز نیازمند چکاپ منظم هستند.
هورمون درمانی همراه با دوزهای پایین استروئیدها (مثل هیدروکورتیزون یا پردنیزون) برای افرادی تجویز می شود که دهنده مغز استخوان ندارند. بیشتر بیماران به هورمون درمانی پاسخ می دهند. اما زمانیکه داروها متوقف می شوند هر فردی دارای اختلال بسرعت بدتر می شود. در اکثر موارد، این داروها سرانجام کار را متوقف می سازند.
درمان های دیگر احتمالاٌ عبارتند از:
– آنتی بیوتیک ها (احتمالاً بصورت رگی) برای درمان تعداد پایین سلولهای خون و عفونت ها
– تزریق خون برای درمان علائم مربوط به شمارش پایین خون
اکثر افراد مبتلا به این وضعیت بطور منظم به متخصص اختلالات خون (هماتولوژیست) ، پزشکی که بیماریهای مرتبط با غدد را درمان می کند(اندوکرینولوژیست ) و یک متخصص چشم (چشم پزشک) مراجعه می کنند. آنها ممکن است به پزشک استخوان (ارتوپد) ، متخصص زنان یا متخصص بیماریهای کلیوی (نفرولوژیست) نیز مراجعه کنند.
مشکلات
(FA) یک بیماری غیر قابل پیش بینی است. میانگین طول عمر مورد انتظار برای یک فرد مبتلا ۲۲سال است اما هر فردی می تواند طول عمری داشته باشد که کاملاٌ متفاوت از این میانگین است. کشف های تحقیقاتی به درمان های گسترش طول عمر و بهبود نتیجه پیوند مغز استخوان دست یافته اند. با اینحال، با طولانی تر شدن عمر بیماران، آنها بیشتر در معرض خطر پیشرفت انواع دیگر تومورها قرار می گیرند.
